Terug naar plantenfamilie Compositae

Kruiskruiden   - gezamenlijke eigenschappen  

Kruiskruid is eigenlijk een verbastering van "Grijskruid", vanwege het grijze pluisje met zaden dat de bloem opvolgt als deze is uitgebloeid. De geslachtsnaam Senecio is ook afgeleid van Senes, hetgeen "grijsaard" betekent.
Maar hoewel de plant dezelfde is gebleven, de naam is al vele malen aan verandering onderhevig geweest. De 23ste druk van de flora van Heukels, eind 2005 uitgekomen dus nu in maart 2006 nog wel "vers van de pers" te noemen, bevat heel wat wijzigingen in de indeling van het plantenrijk, o.a. ingegeven door de verbeterde kennis van genetische bijzonderheden, zo ook bij de kruiskruiden.
Daarbij komen nog de taalkundige veranderingen, want Nederland is wat de taal betreft het land van de eindeloze veranderingen, altijd al geweest. Zo heet Jakobskruiskruid in de oude flora van Heukels van 1968 (15de druk), die ik al enige tientallen jaren in huis had, nog Jacobskruiskruid met een c. Zoekt men op Google, dan is het ongeveer half-om-half of men c of k gebruikt in de naam.

Kruiskruiden - voorheen enkel het plantengeslacht Senecio, maar sinds 2005 opgesplitst in minstens 3 verschillende geslachten: behalve Senecio ook nog Jacobaea en Tephroseris - hebben buiten enige uiterlijke kenmerken (zoals gele samengestelde bloemen, met (behalve bij Tephrosis) twee kransen omwindselblaadjes) ook gemeen, dat ze bepaalde giftige stoffen bevatten, genaamd pyrrolizidine alkaloïden of kortweg PA's, die bij inname ernstige en zelfs dodelijke leverkwalen veroorzaken bij mens en (zoog)dier.

Dat deze planten zo vergiftig zijn, is eigenlijk nog niet eens zo heel lang bekend - een kleine eeuw geleden waren er sterke aanwijzingen, dat vee er ziek van kon worden. Voor die tijd was het wèl in gebruik als geneeskruid...
Maar algemeen bekend was het tot het eind van de vorige eeuw beslist niet. Eerlijkgezegd, ook ikzelf (terwijl ik best kan zeggen dat ik een bovengemiddelde belangstelling voor en dientengevolge ook kennis van planten heb) wist daar tot voor kort niets van. Jakobskruiskruid vond ik altijd een leuke inheemse plant, die je niet zo heel vaak zag. Veel mooier dan het Klein kruiskruid, zo'n onbeduidend straatonkruidje dat je overal tegenkomt maar toch over 't hoofd ziet doordat het zo onopvallend bloeit en vrij klein blijft.

Onwetende overheden besloten op een gegeven moment de wegbermen op te fleuren met kleurige zaadmengsels. Allerlei in de natuur nog maar vrij zeldzaam voorkomende planten stonden vrolijk te bloeien tussen het eentonig groene gras. Daar was ook Jakobskruiskruid bij, dat vond men een mooie wilde plant - en terecht, maar men realiseerde zich niet dat deze zich explosief zou gaan verspreiden door deze voorkeursbehandeling, noch dat dit kruid in feite zo giftig was. Vaak werden die bermen later gewoon gemaaid en het gras met de onkruiden verwerkt tot hooi dat aan boeren en eigenaars van paarden werd verkocht!

Geen haar op m'n hoofd die zou hebben gedacht dat deze planten zelfs vergif in hun honing hebben - de enige reële manier om het in ons land als mens via voedsel naar binnen te krijgen, maar het kan ook een bestanddeel vormen van bepaalde kruidenthee en kruidengeneesmiddelen.
Er wordt ook gesuggereerd dat aanraking van de planten schadelijk zou zijn voor de gezondheid, maar dat schijnt mee te vallen. Het vergif wordt pas werkzaam in de spijsvertering, waar het de lever steeds verder beschadigt zonder dat dit ooit weer ongedaan kan worden gemaakt. Het verraderlijke is dat de slachtoffers doorgaans pas ziekteverschijnselen gaan vertonen als het te laat is, dan kan de lever al niet meer functioneren, zodat de dood het onherroepelijk gevolg is.
Bij ons in Nederland zijn het vooral koeien en paarden die gevaar lopen, door gedroogde kruiskruiden (met name Jacobskruiskruid) in hooi. Over de paarden leest men op het Internet meer dan over de koeien, maar dat zal vanwege het emotionele aspect zijn bij paardenliefhebbers, terwijl koeien meer als gebruiksdieren en doorgaans minder persoonlijk worden gezien.
Maar wat menselijke slachtoffers betreft, ik las ergens op het Internet dat er door het oprukkende Bezemkruiskruid, de Zuid-Afrikaanse Senecio inaequidens (syn. Senecio burchellii) volksstammen ziek zijn geworden en velen zijn overleden doordat delen van de plant in het graan terechtgekomen waren. Niet alleen in Afrika, maar ook in Tadjikistan in Azië. Die plant kan prima gedijen op verdorde akkers waar te weinig regen valt om het graan behoorlijk te doen groeien; zijn smalle, lichtelijk succulente bladeren vormen een uitstekende aanpassing aan droge klimaten.
Erg kieskeurig is deze plant ook niet, is wel gebleken. Als een echt onkruid past hij zich aan in vele situaties. In ons koude kikkerlandje wordt dit Bezemkruiskruid ook in toenemende mate gesignaleerd, in Amsterdam groeit het op parkeerplaatsen (Slotervaart) en tussen de stenen langs de spoorrails, terwijl het zich ook tegen de vangrail op snelwegen heel goed thuisvoelt. Of het ook op onze akkers komt groeien, dat zal de tijd leren. Het schijnt ook nog een taaie rakker te zijn om chemisch te bestrijden, evenals Jakobskruiskruid, waar men tegenwoordig een speciaal stuk gereedschap voor heeft ontwikkeld om het uit de grond te trekken - de ragfork, een drietand met een dwarslat, te vinden op www.kruiskruid.nl . Lijkt wel een handig ding, maar helaas een beetje duur voor zo'n vrij simpel voorwerp: bijna € 40.
Bij het nut van dit werktuig werden echter wel vraagtekens gezet, op het forum van de (inmiddels verdwenen -2009) website www.kruiskruidinfo.nl.  Kruiskruidzaden kiemen nl. alleen bij licht, dus als ze heel dicht aan de oppervlakte blijven liggen, een centimeter diep doen ze voorlopig niets - maar blijven wel jaren kiemkrachtig. Wordt de grond omgewoeld met bijv. de ragfork, dan komen er sluimerende zaden uit de ondergrondse "zaadbank" zoals men dat noemt, naar de oppervlakte, en gaan vrolijk ontkiemen, zodat er nieuwe plantjes ontstaan. Het zijn echte "verstoorde grond-planten", zoals veel onkruiden.

Overigens is het niets bijzonders op zich, dat kruiskruiden vergiftig zijn. Er zijn zoveel vergiftige planten, waar we toch weinig last van hebben, integendeel, sommige kweken we met plezier in de tuin (narcis, vingerhoedskruid, monnikskap!) of de vensterbank (Hoya's, Amaryllis). Het probleem zit 'm in de verspreiding naar groeiplaatsen waar ze gevaar opleveren.
Het is ook niet waarschijnlijk, dat alle planten van dit geslacht werkelijk een bedreiging vormen. De eerste drie van onderstaand rijtje (Bezemkruiskruid, Duinkruiskruid en Jakobskruiskruid) zijn waarschijnlijk de enige in ons land waar op veel plaatsen actie tegen moet worden ondernomen.

Tenslotte enige alarmerende krantenartikelen uit 2004 en 2005


Hieronder 8 soorten kruiskruid op een rijtje, aan te klikken via de plaatjes.

Bezemkruiskruid Narrow-leaved ragwort Senecio inaequidens	Duinkruiskruid Dune ragwort Jacobaea vulgaris ssp. dunensis	Jakobskruiskruid Common ragwort Jacobaea vulgaris ssp. vulgaris	Kruiskruid-kruising Hybridized ragwort Senecio hybr.
Klein kruiskruid Groundsel Senecio vulgaris	Kleverig kruiskruid Sticky ragwort Senecio viscosus	Schaduwkruiskruid Wood ragwort Senecio nemorensis	Zilverkruiskruid Silver ragwort Jacobaea maritima

Ragwort used to be only the genus Senecio, but since 2005 it has been splitted up into at least 3 separate genera: the still existing Senecio, beside Jacobaea and Tephroseris.
Apart from what they look like on the outside (yellow composite flowers, with (except for Tephrosis) two involucres around eachother), they have another feature in common, namely their toxicity - they all contain pyrrolizidine alkaloids or shortly PA's, the oral intake of which causes severe and even lethal liver-diseases to man and mammal.

The fact that these plants are so toxic hasn't been known for a really long time yet - hardly a century ago there were some alarming signs cattle could become seriously ill by eating them. Before, some species had been in use for ages as a medicine, though...
Till the end of the 20th century it certainly wasn't widely known. To be honest, I myself, though very much interested in plants and having read lots of details about them, didn't know about this toxicity at all until only a few years ago.
I used to think Common ragwort quite a nice, decorative wild plant, that you didn't see very often, and much prettier than the insignificant Groundsel, a dull little streetweed that you meet everywhere but don't really see because it flowers so unsightly.

Ignorant authorities decided to brighten up the dull green grass on the roadsides with colourful seedmixtures, which resulted in lovely fields of flowers that in nature had become somewhat rare already. Among them Common ragwort, which was considered a beautiful indigenous plant - perfectly true, but at that time nobody realized its future explosive spread, and hardly anyone knew about its toxicity. In many cases the grass was mown later-on and sold as hay to farmers and horse-owners!

I'd never have thought that even Ragwort-honey would contain the poison - which seems in our country the only realistic way for human beings to get it inside with food, but herbal medicines and teas sometimes contain it too.
It is also suggested that touching the plants would endanger health, but this doesn't seem quite true. The toxic effects are started up within the process of digestion and cause progressive damage to the liver, which can't be cured anymore. The treacherous aspect is that victims as a rule don't show signs of illness until it's too late, when the liver can't function anymore and death is the inevitable result.
With us in the Netherlands mainly cows and horses are victims, by eating dried Ragwort (mainly Common Ragwort) with their hay. I found more sad stories about horses than about cows on the Internet, which probably is caused by the more emotional aspect with horse-owners, while cows mainly are held as commercial livestock and don't appeal as much to personal feelings.
Concerning human victims, I read somewhere on the Internet that the advancing Narrow-leaved ragwort, the South African Senecio inaequidens (syn. Senecio burchellii) caused epidemic liver diseases to whole tribes of people, resulting in many deaths among them, by the fact that parts of the plant had been mixed up with grain. Not only in Africa, but also in Tadjikistan in Asia. This plant thrives on dry fields where too little rain falls to make the grain crops grow properly. Its narrow, slightly succulent leaves are perfectly adapted to dry climates.
The plant proves not very fussy over its growing-places, as a real weed it conforms to a lot of situations. In our bleak country these brooms of Narrow-leaved ragwort are found more and more, around Amsterdam they grow in parkinglots (Slotervaart) and among the stones along the railway, while they also feel at home very well against the crash barriers on motorways.
If this weed will also find its way to our fields to mix up with edible crops, time will tell. It also seems to be a tough guy to control chemically, just like the indigenous Common ragwort, for which a special eliminating-tool was developed: the "ragfork", a trident with a bar across to remove plants from the soil. It's recommended on the (totally Dutch) website www.kruiskruid.nl . It looks quite handy, though almost € 40 seems a bit expensive for a simple object like this.
On a Dutch forum about Ragwort-control, however, there was some discussion already if this tool will really be effective.
Ragwood seeds only germinate in light, when they lie in the surface of the soil; but even 1 cm below they remain sleeping for years. Once the ground is disturbed by means of e.g. this ragfork, a lot of these dormant seeds are moved from what is called their "seedbank", to the surface where they start germinating, with an outbreak of new plants as a result. Ragworts are real "disturbed-soil plants", like many weeds.

Anyway, there's nothing special in the fact that Ragworts are poisonous. There are so many poisonous plants giving us hardly any trouble, on the contrary, some of them we grow in our garden with pleasure (Narcissus, Foxglove, Monkshood!) or on the windowsill (e.g. Hoya, Amaryllis). The real problem is their spreading to growing places where they form a danger.
It doesn't seem realistic to regard all kinds of Ragwort as a threat. The first three of the above row (Narrow-leaved ragwort, Dune ragwort and Common ragwort) probably are the only Ragworts in our country making action necessary on many locations.

Back to plant family of Compositae